Οιδίποδας

Ο διεθνώς αναγνωρισμένος Βρετανός σκηνοθέτης και θεατρικός συγγραφέας Robert Icke υπογράφει μια εκρηκτική διασκευή του Οιδίποδα, που μετατρέπει την Σοφόκλεια τραγωδία σε ένα σκοτεινό, συναρπαστικό πολιτικό - οικογενειακό θρίλερ. Με την πλοκή τοποθετημένη εξολοκλήρου μέσα σε ένα εκλογικό κέντρο τη βραδιά των εκλογών, η σύγχρονη αναδιήγηση της ιστορίας του Οιδίποδα, μένει πιστή στη ραχοκοκαλιά του μύθου, αλλά καταφέρνει με έναν τρόπο δεξιοτεχνικό να συστρέψει τον πυρήνα της. 

Ο Οιδίποδας εδώ παρουσιάζεται ως φέρελπις πολιτικός που διεκδικεί ανώτατο αξίωμα. Η εμμονή του στην αλήθεια και την διαφάνεια στην πολιτική ζωή, τον έχει κάνει εξαιρετικά δημοφιλή, κάτι που  είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα του επιτρέψει να είναι ο νικητής της βραδιάς των εκλογών. Δίπλα του η σύζυγός του Ιοκάστη, χήρα του Λάιου που ηγείτο του κόμματος πριν τον Οιδίποδα και μαζί τους  τα παιδιά τους, ο Κρέοντας ως υπεύθυνος της εκστρατείας και η Μερόπη, αυτή που γνωρίζει ο Οιδίποδας ως μητέρα του, ένα πρόσωπο που εισάγει Icke στην υπόθεση και θα έχει καθοριστικό ρόλο.

Η ευρηματική τοποθέτηση ενός ψηφιακού ρολογιού, που μετρά αντίστροφα μέχρι να κλείσουν οι κάλπες και να ανακοινωθεί ο νικητής της βραδιάς, αλλά τελικά και η αληθινή ταυτότητα του Οιδίποδα, επιτείνει την τραγικότητα του έργου. 

Δεν θα επεκταθώ σε σκηνοθετικές λεπτομέρειες. Η υπόθεση της τραγωδίας, άλλωστε, είναι ευρέως γνωστή. Και ως προς την κατάληξή της, ο Robert Icke δεν επιφυλάσσει κάποια ουσιαστική έκπληξη: μια αλληλουχία γεγονότων οδηγεί στην αποκάλυψη της αληθινής ταυτότητας του Οιδίποδα, ο οποίος αποδεικνύεται ότι έχει σκοτώσει τον πατέρα του, Λάιο, και έχει παντρευτεί τη μητέρα του, Ιοκάστη. Με την αποκάλυψη της συγγένειας των δύο, η Ιοκάστη αυτοκτονεί και ο Οιδίποδας τυφλώνεται. Η δραματουργική μετατόπιση λοιπόν δεν αφορά το τι συμβαίνει, αλλά το γιατί συμβαίνει.  Δεν αφορά το αποτέλεσμα, αλλά τα κίνητρα που οδηγούν σε αυτό.

Εκεί εμφανίζεται η ουσιαστική ανατροπή του πυρήνα του έργου: στους λόγους για τους οποίους ο Οιδίποδας επιλέγει την τύφλωση και η Ιοκάστη την αυτοκτονία. Στη σκηνοθετική ανάγνωση του Icke, οι πράξεις αυτές αποσυνδέονται από τον παραδοσιακό, ηθικό ορίζοντα της ύβρεως και της θεϊκής τιμωρίας και επαναπροσδιορίζονται ως πράξεις που απορρέουν από την απώλεια του ερωτικού δεσμού. Το τραγικό μετατοπίζεται από τη σύγκρουση ανθρώπου και μοίρας, στη σύγκρουση του υποκειμένου με την αδυναμία του να υπάρξει χωρίς τον Άλλον.

Το έργο επανατοποθετείται έτσι σε ένα σύγχρονο παρόν, κοινωνικά περισσότερο εξοικειωμένο, αν και όχι πλήρως συμφιλιωμένο, με διαφορετικές εκφάνσεις του ερωτισμού. Ήδη κατά την εξέλιξή της, η παράσταση αφήνει σαφείς αιχμές ως προς την αποδοχή της σεξουαλικής ταυτότητας του άλλου: ο ομοφυλόφιλος Πολυνείκης, ο άπιστος Ετεοκλής, η σχεδόν ερωτική προσέγγιση του Κρέοντα και της Αντιγόνης, με το ενδεχόμενο της αιμομιξίας να αιωρείται στην ατμόσφαιρα, όχι τόσο ως ηθικό όριο, όσο ως ακραία μορφή εγγύτητας και τέλος η σχέση των δύο πρωταγωνιστών, μια σχέση έντονη, παθιασμένη, σχεδόν αναπόδραστη. 

Η αποκάλυψη της πραγματικής συγγένειας των δύο είναι αναμφίβολα σοκαριστική, ωστόσο δεν αποδεικνύεται καταλυτική για τη σχέση τους. Οι δύο ήρωες σχεδόν συνευρίσκονται ερωτικά ακόμη και μετά την αποκάλυψη της ταυτότητας του Οιδίποδα, γεγονός που υποδηλώνει ότι στη συγκεκριμένη ανάγνωση, η γνώση δεν αναιρεί την επιθυμία. Εκείνο που λειτουργεί ως πραγματικό σημείο ρήξης δεν είναι η αιμομιξία, αλλά ο θάνατος της Ιοκάστης.

Η Ιοκάστη δεν αυτοκτονεί επειδή κοιμήθηκε με τον γιο της. Αυτοκτονεί επειδή δεν αντέχει να τον χάσει για δεύτερη φορά, όπως η ίδια ομολογεί. Δεν αντέχει τη μετατόπιση της σχέσης από τον έρωτα στη μητρότητα. Η πράξη της δεν πηγάζει από ντροπή ή ενοχή, αλλά από έναν έρωτα που, μετά την αποκάλυψη, δεν μπορεί πια να υπάρξει χωρίς να ακυρωθεί. Ο θάνατός της αποτελεί την ακραία απάντηση σε μια συνθήκη όπου η επιθυμία καθίσταται ανεκπλήρωτη.

Αντίστοιχα, ο Οιδίποδας δεν τυφλώνεται για να τιμωρήσει τον εαυτό του για την αιμομιξία, αλλά για να αρνηθεί τη θέα ενός κόσμου από τον οποίο απουσιάζει η γυναίκα της ζωής του. Ο Οιδίποδας θα κοιταχτεί στον καθρέφτη, αυτόν που όλα τα αντιστρέφει και ποτέ δεν κινείται και θα δει ένα πρόσωπο χωρίς κέντρο αναφοράς. Η αυτοτύφλωση δεν είναι πράξη εξιλέωσης, αλλά άρνηση του κόσμου ως πεδίου εμπειρίας χωρίς το αντικείμενο της επιθυμίας του. Η επιλογή του σκηνοθέτη να του δώσει ως εργαλείο αυτοτραυματισμού μια γόβα στιλέτο, τη γόβα της Ιοκάστης, ενισχύει συμβολικά αυτή τη μετατόπιση, καθώς το συγκεκριμένο αντικείμενο, είναι βαθιά συνδεδεμένο με τη γυναικεία σεξουαλικότητα και την ερωτική επιθυμία. 

Με τον τρόπο αυτό, ο Icke χωρίς να αναιρεί τον Σοφόκλειο μύθο, τον επανανοηματοδοτεί. Η τραγικότητα δεν απορρέει πλέον από την παραβίαση του ηθικού νόμου, αλλά από την αδυναμία του υποκειμένου να επιβιώσει, όταν η επιθυμία του καθίσταται αδύνατη. Ο Οιδίποδας και η Ιοκάστη δεν συντρίβονται από την αποκάλυψη της συγγένειάς τους, αλλά από την απώλεια του έρωτα που έδινε νόημα στην ύπαρξή τους.

Τελειώνοντας να πω ότι ο τρόπος που επιλέγει να κλείσει ο Icke την δική του εκδοχή στην τραγωδία του Σοφοκλή, ανατρέπει ίσως την πιο σημαντική διάσταση της τραγωδίας: την δυνατότητα της κάθαρσης. Στην εκδοχή του βρετανού σκηνοθέτη, δεν υπάρχει κάθαρση με την κλασική έννοια, δεν αποκαθίσταται δηλαδή η ηθική τάξη. Ο κυκλικός τρόπος με τον οποίο ολοκληρώνεται το έργο υποδηλώνει ότι δεν υπάρχει πραγματική έξοδος από την επιθυμία, παρά μόνο μια αδιάκοπη επιστροφή σε αυτήν. Ο άνθρωπος, ακόμη και μετά την κατάρρευση, επανέρχεται στο ίδιο σημείο εκκίνησης, όχι επειδή αγνοεί το ενδεχόμενο της καταστροφής, αλλά επειδή η επιθυμία τού δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι ίσως αυτή τη φορά όλα μπορούν να πάνε καλά. Έτσι, το έργο δεν ολοκληρώνεται με το γεγονός της καταστροφής, όπως θα ήταν αναμενόμενο, αλλά με την επανεμφάνιση της ελπίδας ως αυταπάτης αλλά και του αναπόφευκτου ερωτήματος, πόσα πραγματικά θέλουμε, ή αντέχουμε να γνωρίζουμε.

Ό,τι δε και να πει κάποιος για τη σκηνική παρουσία της Κ. Καραμπέτη και του Ν. Κουρή είναι λίγο. Το εκρηκτικό ταλέντο τους γεμίζει τη σκηνή, ακόμα και όταν η σκηνή μένει άδεια από πρόσωπα και αντικείμενα. 

Αν υπάρχει ακόμα ευκαιρία, μην χάσετε αυτή την παράσταση! 

Ταυτότητα της παράστασης:

Στέγη Ιδρύματος Ωνάση

Νέα Μεταγραφή βασισμένη (πολύ ελεύθερα) στον Σοφοκλή

Κείμενο: Robert Icke

Σκηνοθεσία: Robert Icke, Πρ. Τσινικόρης

Εμηνεύουν: Κ. Καραμπέτη, Ν. Κουρής, Ρ. Οικονομίδου, Λ. Γεωργακόπουλος, Σ. Πατσίκας, Κ. Νικούλι, Τ. Σακελλαρίου, Γ. Τσουμαράκης, Δ.-Αρ. Φιλίδου, Χ. Γιώτα, Γ. Ζιάκας. 

Μετάφρ.: Ν. Χατζόπουλος. 

Σκην.: Hild. Bechtler, Μ. Λιακατά. 

Κοστ.: W. Dziedzic, Μ. Καραπούλιου. 

Φωτ.: N. Chivers, Ch. Burton. 

Κατάλληλο από 15 ετών.